Onderstaande symptomen en klachten kunnen een aangrijpingspunt zijn voor de fysiotherapeutische behandeling, of aanleiding zijn voor multidisciplinaire samenwerking.
Veelvoorkomende aanhoudende klachten en symptomen na een COVID-19-infectie:
Overige klachten:
Verergering van klachten en symptomen door inspanning wordt ‘post-exertional symptom exacerbation’ (PESE), of ook wel ‘post-exertional malaise’ (PEM) of ‘post-exertional neuroimmune exhaustion’ (PENE) genoemd. PESE is een zeer beperkende en vaak een vertraagde uitputting die niet in verhouding staat tot de inspanning die werd geleverd. De activiteit die zorgt dat de klachten erger worden, verschilt per persoon en kan iets zijn wat eerder gemakkelijk kon worden uitgevoerd, zoals dagelijkse activiteiten, sociale activiteiten, wandelen, emotionele gesprekken of het zich begeven in een omgeving met veel prikkels (WCPT 2021). De verergering kan onmiddellijk, maar ook tot soms wel 72 uur na de inspanning optreden. Herstel kan dagen, weken of zelfs maanden duren (WCPT 2021). Een mogelijke strategie om met PESE om te gaan, is pacing en monitoring van de belasting en de belastbaarheid.
Pacing is het besparen van energie, door activiteiten kort te houden en vaak te rusten (WCPT 2021) en kan als onderdeel van de voorlichting worden toegepast bij een toename van klachten en symptomen bij inspanning. Pacing heeft als doel de ernst van de symptomen in de loop van de tijd te stabiliseren en te verbeteren en het fysiek functioneren te optimaliseren. Pacing rust op drie pijlers:
Pacing bestaat uit de volgende vijf stappen (WCPT 2021):
Stap 1: het leren kennen van energiereserve;
Stap 2: het leren voelen hoeveel energie er is;
Stap 3: het leren hoe activiteiten gepland kunnen worden;
Stap 4: het leren besparen van energie;
Stap 5: Het leren nemen van rustmomenten tussen activiteiten door.
Gezien de beperkte wetenschappelijke literatuur en het per patiënt sterk variërende patroon en beloop van de klachten, is het niet mogelijk en wordt het zelfs als onwenselijk gezien om een specifiek trainingsprogramma of een specifieke of stapsgewijze opbouw van de dosering aan te bevelen. De fysieke activiteit dient namelijk continu aangepast te worden aan de symptomen van de patiënt. Als een patiënt overbelast wordt, is het mogelijk dat de symptomen verergeren en dat die verergering ook nog eens lang aanhoudt. Het is dan ook van belang om steeds oog te houden op de balans tussen belasting en belastbaarheid om overbelasting van de patiënt te voorkomen.
De fysiotherapeut adviseert en coacht de patiënt bij het geleidelijk oppakken van activiteiten in het dagelijks leven en het bewegend functioneren in de thuisomgeving, op het werk en bij het sporten. De fysiotherapeut richt zich hierbij op spierfunctioneren, uithoudingsvermogen als ook ademhaling en ontspanning
Patiënten die langdurig klachten ondervinden na een coronabesmetting kunnen ondersteuning krijgen van C-support, een organisatie die werkt in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. C-support informeert, adviseert en ondersteunt op alle leefgebieden waarop deze complexe en nog onbekende ziekte ingrijpt: gezondheid, (psycho)- sociaal, en werk en inkomen.
Bron: KNGF-standpunt Fysiotherapie bij COVID-19, aanbevelingen voor fysiotherapeutisch handelen in de eerste lijn, versie 3.0, 1 maart 2022. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF); 2022.
Wat opvalt bij herstellen bij Post-Covid-Syndroom klachten is dat de bekende principes van stapsgewijs opbouwend belasten (zgn graded activitiy) niet werken. Sterker nog ze werken ten nadele en geven juist vaak de overbelasting met verergering van klachten.
De principes van pacing blijven langdurig van belang, ook na een jaar post infectie en tijdens werkhervatting. Door onder de grens te belasten en steeds te herstellen door ademontspanning als ook spierontspanning toe te passen, ontstaat er marge in de energie die iemand ervaart. In deze marge kan men werken aan kracht, uithouding en uitbreiden van activiteiten binnenshuis als ook in werkhervatting. Hier kan de gespecialiseerd fysiotherapeut bij begeleiden.
Bij zichzelf blijven in maat en tempo waarbij het voeden van het herstel voorop staat maak vaak kort iets doen een start in het herstel.